یخدان یکی از جالب‌ترین و ارزنده‌ترین صنایع‌دستی زنجان است. برای شناخت بیشتر این هنر زیبا و منحصر به فرد به‌سراغ محمد جعفری رفتیم که تنها استاد بازماندهٔ صندوق سازی متولد 1322 شهرستان ایجرود است.
او با اشاره به فعالیت‌ها و سابقه هنری می‌گوید: «پنج سال بیشتر نداشتم که به جای مدرسه روانه بازار شدم نزد حاج رسول خلیل‌آبادی که از قدیمی‌ترین نجاران زنجان بود. کنار او شاگرد شدم و شروع کردم به تخته بردن برای استاد و میخ زدن و بعدها هم پای استادم نجاری می‌کردم و مهارت تمامی لوازم مورد نیاز برای تکمیل صندوق اعم از یراق فلزی برای پوشش رویه صندوق و قفل صندوق را نیز فرا گرفتم.»
جعفری از علت رها کردن این کار در ایام جوانی چنین می‌گوید: «پس از مدتی این کار رونق خود را از دست داد. حاج جواد میر محمد رضایی همان خطاط و مرکب ساز معروف زنجان هم آن هنگام در همان حوالی مغازه‌ای داشت و مشغول نقاشی بود و طرح‌هایی با چوب برای تزیین درو دیوار خانه‌ها می‌ساخت، حاج جواد شیوه جعبه سازی را به من آموخت و من در قبال دریافت روزانه ۱۵ قران یا ۱۰ شاهی، نزد او شاگردی می‌کردم و جعبه می‌ساختم. و بعدها هم نقاشی ساختمان تا شش سال پیش پیشه اصلی‌ام شد. هر چند کارگاهم در بازار همچنان دایر بود و گاهی در این سال‌ها سفارش‌هایی یا تعمیراتی را برایم می‌آوردند و انجام می‌دادم.»
این هنرمند صنایع‌دستی بیان می‌کند: «حدوداً شش سال است که به علت کهولت سن نقاشی ساختمان را رها کردم و باز به کارگاهم آمده‌ام و ساخت و تعمیرات صندوق را از سر گرفتم.»
او ویژگی‌های یخدان را تشریح کرده و می‌گوید: «یخدان تلفیقی است از فلز و مخمل و تعدادی زیورآلات که گوشه‌های آن با ورق فلز پوشیده است و در گذشته زینت‌بخش خانه‌ها و عمارت های بزرگان، زنان و دختران بود که امروزه جزء صنایع‌دستی محسوب می‌شود.»
جعفری نحوه چینش قطعه‌های بریده شده حلب روی صندوق را توضیح می‌دهد: «از اینکه دو مدل قطعات روی صندوق پرچ می‌شود، یک مدل که حلب یک تکه است و مدل دیگر قطعات چندین تکه که مثل پازل چیده و با گل‌میخ‌های مخصوصی روی چوب پرچ می‌شود. سر آخر هم برای محکم شدن کار، یک حاشیه جداگانه از حلب، زاویه‌های صندوق را به‌هم متصل می‌کند. آخرین مرحله، پرچ کردن دو گیره دسته دو طرف صندوق و تسمه‌های آهنی و قفل صدادار معروف به \"زاموک\" است.»
او درباره نقش و نگارهای روی صندوق چنین می‌گوید: «نقش و نگارهای حلب‌های به‌کار رفته روی صندوق‌ها خود دنیایی از حرف برای گفتن دارد نقش و نگارها را هم خودم کار می‌کنم. اول الگوی آن را که بیشتر ذهنی است، روی کاغذ با مداد می‌کشم بعد نقش کاغذ را روی شابلون پیاده می‌کنم و با استفاده از قلم‌های فولادی طرح شابلون را روی ورقه‌های حلبی پیاده می‌کنم و داخل نقش‌ها را با اکلیل‌های نقره‌ای و طلایی پر می‌کنم.»
جعفری درباره استفاده از این صندوق بیان می‌کند: «در گذشته اولین خرید برای یک نوعروس، خرید صندوق بود. صندوق را می‌خریدند تا لباس‌های تازه‌عروس و داماد و هدایایی که خانواده‌ها داده‌اند را داخل آن بگذارند و بعد از این مراسم در این صندوق انواع لباس‌ها و ظروف نگهداری می‌شد، قدیم یخدان جزء اقلام ضروری جهیزیهٔ عروس زنجانی است. در گذشته‌های نه چندان دور وقتی کسی می‌خواست اشیاء قدیمی و یا خوراکی‌هایی را دور از دسترس دیگران قرار دهد آن را در صندوقچه چوبی که با مخمل تزئین شده بود می‌گذاشت چرا که هم جنبهٔ تزئینی داشت و هم جایی امن و محکم به شما می‌رفت.»
تنها صندوق ساز زنجان از بازار امروز این صنعت می‌گوید: «امروزه بازار خرید صندوق رونق گرفته و از شکل کاربردی خود در شهرها خارج شده و بیش تر جنبهٔ تزیینی گرفته است. این سوغات که بیشتر جنبهٔ هنری، دکور و تزیین دارد، اما به علت عرضه نشدن در فروشگاه‌های صنایع دستی و مراکز عرضهٔ این نوع کالاهای سنتی و بومی، برای مسافران و توریست ها ناشناخته مانده است.»
جعفری از چهار پسرش یاد می‌کند که صندوق‌سازی را بلدند ولی به این حرفه اشتغال ندارند و می‌گوید: «مسئولان به‌جای وعده، حداقل شرایطی فراهم کنند تا من به چند جوان این حرفه را یاد بدهم. جوانانی هستند که دوست دارند صندوق‌سازی را یاد بگیرند و بارها مراجعه کرده‌اند، ولی من کارگاه بسیار کوچکی دارم و هر کسی را هم به‌کار بگیرم، باید حقوق و بیمه‌اش را بپردازم. صندوق‌سازی این روزها درآمدی ندارد. امیدوارم این هنر در بین جوانان و علاقه مندان زنجانی رواج پیدا کند تا موجب زنده شدن سنت ها و هنرهای فراموش شده شود.»
مرگ یک حرفه قدیمی دیگر، دیر زمانی است که به سراغ صنعت «صندوق سازی» آمده است. شاید دیگر کسی نباشد که با اصالت «محمد جعفری» صندوق بسازد.
انتهای پیام/
